Η 19η Νοεμβρίου είναι η Παγκόσμια Ημέρα Τουαλέτας. «Τι άλλο θα γιορτάσουν;» θα μου πεις, «την Παγκόσμια Ημέρα Μπανιέρας;». Κι όμως, αυτή η ημέρα είναι σημαντική. Σκέψου: είσαι στον δρόμο για ώρα και πρέπει να πας τουαλέτα. Τι κάνεις; Αν είσαι σε πόλη ή κάποιο οικισμό, ίσως πας σε ένα καφέ ή ίσως αναγκαστείς να πας σε κάποιο κατάστημα. Αν είσαι εκτός πόλης, ίσως να κρυφτείς πίσω από θάμνους. Αν είσαι γυναίκα, πόσο ασφαλής νιώθεις; Όπως και να έχει, σίγουρα θα προτιμούσες να μην σου έχει συμβεί.
Στις 19 Νοεμβρίου, λοιπόν, θυμόμαστε την καθημερινότητα εκατομμυρίων ανθρώπων που δεν έχουν την πολυτέλεια να πηγαίνουν σε μία αξιοπρεπή τουαλέτα στο σπίτι τους. Ο ΟΗΕ και πολλές οργανώσεις έχουν ξεχωριστά προγράμματα που είναι αφιερωμένα στη βελτίωση των συνθηκών ύδρευσης και αποχέτευσης. Κι αν αναρωτιέσαι μήπως υπερβάλλουν, οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους.
Οι μισοί άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς τουαλέτες
Οι εγκαταστάσεις υγιεινής χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τις συνθήκες. Οι τουαλέτες που έχεις στο μυαλό σου θεωρούνται ασφαλείς (safely managed), επειδή έχουν τρόπο να απομακρύνουν τα λύματα, για παράδειγμα με καζανάκι, είναι συνδεμένες με αποχέτευση ή βόθρο και τα λύματα υφίστανται επεξεργασία για να μη μολύνουν τον υδροφόρο ορίζοντα και γενικότερα το περιβάλλον. Σε τέτοιες έχει πρόσβαση στο σπίτι του το 56,60% του παγκόσμιου πληθυσμού (και το 92,16% των κατοίκων της Ελλάδας, αν αναρωτιόσουν).
Αυτό σημαίνει πως οι υπόλοιποι, δηλαδή περίπου 3,5 δισ. άνθρωποι, πηγαίνουν τουαλέτα σε λιγότερο ασφαλείς συνθήκες. Συγκεκριμένα, το 24,17% του παγκόσμιου πληθυσμού μένει σε σπίτι που δεν είναι συνδεμένο με αποχέτευση και τα λύματα δεν υφίστανται επεξεργασία ή δεν απομακρύνονται με άλλο τρόπο (π.χ. βυτίο). Το 7,15% μένει σε χώρους ή οικισμούς όπου μοιράζονται τέτοιες μη συνδεμένες τουαλέτες, ενώ το 6,83% χρησιμοποιεί χώρους που είναι ακόμα χειρότεροι, αφού δεν έχουν καζανάκι ή άλλο τρόπο απομάκρυνσης των λυμάτων. Τέλος, το 5,25%, δηλαδή 419 εκατ. άνθρωποι, πηγαίνει στο ύπαιθρο, γιατί δεν έχει άλλη λύση.
Οι επιπτώσεις των κακών εγκαταστάσεων υγιεινής
Και τώρα που το έκανες εικόνα, θα αναρωτιέσαι, ίσως, ποιες είναι οι επιπτώσεις των συνθηκών αυτών. Όπως θα φαντάζεσαι, δεν είναι θετικές. Οι κακές συνθήκες υγιεινής οδηγούν σε μολυσματικές ασθένειες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπολογίζεται πως 1,9 εκατ. θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί το 2016, εάν οι άνθρωποι αυτοί ζούσαν σε συνθήκες με επαρκείς εγκαταστάσεις υγιεινής και πρόσβαση σε νερό και σαπούνι. Η έλλειψη ασφαλών τουαλετών οδηγεί μεταξύ άλλων σε οξεία διάρροια από χολέρα και άλλες αρρώστιες που προκαλούνται από παράσιτα, όπως η σχιστοσωμίαση και το τράχωμα, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε τύφλωση.
Πέρα από τις σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία, οι κακές συνθήκες υγιεινής έχουν, επίσης, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Το 2012, στις χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής η οικονομική επιβάρυνση που προκύπτει από τους πρόωρους θανάτους και τις ασθένειες, που επιβαρύνουν τα συστήματα υγείας και μειώνουν την παραγωγικότητα, υπολογίστηκε στο 3,2% του ΑΕΠ . Κοινωνικά, επίσης, η έλλειψη επαρκών εγκαταστάσεων υγιεινής πλήττει ιδιαίτερα τους πιο φτωχούς πληθυσμούς και οι άνθρωποι που επηρεάζονται περισσότερο είναι οι πιο ευάλωτοι, δηλαδή τα παιδιά, τα άτομα με αναπηρία και οι γυναίκες.
Χρειάζεται ακόμα δουλειά, αλλά υπάρχει ελπίδα
Όμως, παρόλο που η κατάσταση δεν είναι καλή, μην νομίζεις πως δεν υπάρχει πρόοδος. Τα τελευταία 30 χρόνια (1990-2019) υπάρχει σταθερή βελτίωση, καθώς όλο και περισσότεροι είναι οι άνθρωποι που έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς τουαλέτες . Ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι, όπως είναι αναμενόμενο, ιδιαίτερα σημαντικός. Η πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό και ασφαλείς εγκαταστάσεις υγιεινής έγινε ανθρώπινο δικαίωμα το 2010 (μόλις!), ενώ η πρόσβαση σε ασφαλείς εγκαταστάσεις υγιεινής αναγνωρίστηκε ως αυτόνομο ανθρώπινο δικαίωμα το 2016. Κι αυτό, ως ένας ακόμη τρόπος πίεσης προς τις χώρες να υλοποιήσουν προγράμματα που θα δημιουργήσουν δίκτυα και θα εξαλείψουν την ανάγκη να πηγαίνουν οι άνθρωποι τουαλέτα στο ύπαιθρο.
Πέρα από μια ασφαλή τουαλέτα στα σπίτια μας, είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την προστασία της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος, να υπάρχουν επαρκείς εγκαταστάσεις και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα νοσοκομεία, τα δημόσια κτίρια, τους χώρους εργασίας. Ιδιαίτερα για ευάλωτες ομάδες, όπως είναι οι γυναίκες και τα ΑμεΑ, οι ασφαλείς και προσβάσιμοι χώροι είναι εξαιρετικά σημαντικοί. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που μου ανέφερε Σύρια προσφύγισσα στο Ζαάταρι της Ιορδανίας το 2014, τον μεγαλύτερο τότε καταυλισμό προσφύγων στον κόσμο, πως κατέληξε στο νοσοκομείο διότι δεν πήγαινε τουαλέτα, καθώς φοβόταν για τη σωματική της ακεραιότητα.
Τι κάνει η ActionAid για την πρόσβαση σε ασφαλείς τουαλέτες
Η πρόσβαση σε ασφαλείς τουαλέτες για κορίτσια και για αγόρια στα σχολεία αποτελεί προτεραιότητά μας, ως ActionAid, σε πολλές χώρες. Η έλλειψη τουαλετών για κορίτσια, που συνεπάγεται έλλειψη ασφάλειας και ιδιωτικότητας, οδηγεί πολλά κορίτσια στο να εγκαταλείψουν το σχολείο, ιδίως όταν ξεκινήσει η περίοδός τους. Για να είναι αποτελεσματική η δράση μας, είναι σημαντικό από τη μία οι τοπικές αρχές να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να υλοποιήσουν τα απαραίτητα έργα και από την άλλη οι κάτοικοι να κάνουν τις απαραίτητες αλλαγές στην καθημερινότητά τους.
Χαρακτηριστικά είναι όσα λέει η 15χρονη Tesfanesh από την Αιθιοπία: «Εξαιτίας της έλλειψης γνώσεων και της φτώχειας, τα κορίτσια δεν χρησιμοποιούσαν σερβιέτες κατά τη διάρκεια της περιόδου. Πολλές μαθήτριες όταν έφταναν στην εφηβεία δεν ερχόντουσαν στο σχολείο, όταν είχαν περίοδο, αλλά έμεναν σπίτι. Για να αντιμετωπίσει το ζήτημα, η ActionAid παρέχει σερβιέτες σε ασφαλείς χώρους.» Στηρίξαμε, επίσης, το σχολείο της με την κατασκευή ξεχωριστών τουαλετών για αγόρια και κορίτσια. Οι ξεχωριστές τουαλέτες αύξησαν την παρακολούθηση των μαθημάτων από τα κορίτσια. Λειτουργεί, επίσης, ομάδα κοριτσιών, όπου γίνονται εκπαιδεύσεις για τα δικαιώματά τους και για την προσωπική υγιεινή. «Τώρα κορίτσια σαν εμένα μπορούν να βρουν εύκολα σερβιέτες από τον ασφαλή χώρο για κορίτσια, χωρίς να φοβούνται,» συμπληρώνει.
Σε άλλη ήπειρο, στο Μπανγκλαντές, η 33χρονη Orchona από το Champapur, μια κοινότητα κυρίως ψαράδων, δουλεύει για την εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των συγχωριανών της για τη σωστή διαχείριση λυμάτων από τις τουαλέτες και για την αξία του πλυσίματος των χεριών με σαπούνι. Η ActionAid Μπανγκλαντές σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές εντόπισε τα σοβαρά προβλήματα υγείας που προκαλούνταν από τα ακάθαρτα νερά, έκανε τις απαραίτητες εκπαιδεύσεις και η Orchona ξεκίνησε την προσπάθειά της να ευαισθητοποιήσει και τους γύρω της. «Η οικογένειά μου και οι γείτονές μου υποφέραμε από διάφορες ασθένειες που μεταδίδονται από το νερό. Μετά την εκπαίδευση της ActionAid, γνωρίζω πια ποιες είναι οι αιτίες που προκαλούν τις ασθένειες. Έμαθα πως όταν πηγαίνεις σε ανθυγιεινές τουαλέτες και δεν χρησιμοποιείς σαπούνι για το πλύσιμο των χεριών, μπορεί να αρρωστήσεις από διάφορες ασθένειες. Από τότε υποσχέθηκα στον εαυτό μου να αλλάξω τις συνήθειές μου και να μιλήσω και στους γείτονες. Στην αρχή δεν ήταν εύκολο να τους πείσω. Όμως, όταν κι εκείνοι έβαλαν τουαλέτες που πληρούν τις συνθήκες υγιεινής στα σπίτια τους, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Τώρα στόχος μου είναι να χρησιμοποιεί όλο το χωριό τέτοιες τουαλέτες και είμαι αισιόδοξη. Εξάλλου είμαι πλέον υπεύθυνη γι’ αυτό, τώρα που είμαι μέλος της Ομάδας Προστασίας του χωριού.»
Ζητήματα που αποτελούν ταμπού και μας κάνουμε να χασκογελάμε μπορεί να κρύβουν σημαντικές καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που είναι εύκολο να περιοριστούν. Για να προστατευθεί η υγεία των ανθρώπων από τις ανθυγιεινές τουαλέτες δεν χρειάζεται κάποια σπουδαία νέα τεχνολογία. Χρειάζεται δουλειά, προσήλωση και αποφασιστικότητα, κάτι που στην ActionAid προσπαθούμε να ακολουθούμε κάθε μέρα.